Zachowek – czym jest i komu przysługuje

Co to jest zachowek i komu przysługuje zachowek (uprawnienie do zachowku)?

Zachowek stanowi formę świadczenia należnego z mocy prawa  najbliższym członkom rodziny spadkodawcy, którzy zostali pozbawieni prawa do udziału w masie spadkowej. Zachowek przysługuje w szczególności, gdy majątek spadkodawcy został przekazany innej osobie na mocy testamentu albo darowizny. Roszczenie o zachowek przysługuje wyłącznie zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy. Przez wstępnych rozumie się dzieci, wnuki, prawnuki, itp spadkodawcy. Jedynie zatem ww. spadkobierca pozbawiony w całości albo w części udziału spadkowego może domagać się zachowku.

Omawiane roszczenie przechodzi na spadkobiercę osoby uprawnionej do zachowku, jeżeli spadkobierca ten należy do uprawnionych do niego po pierwszym spadkodawcy. Przykładowo, dalszy zstępny testatora (np. jego wnuk) odziedziczy roszczenie o zachowek po swoim ojcu (dziecku testatora).

Kiedy należy się zachowek – testament, darowizna, dziedziczenie ustawowe

Najczęstszym przypadkiem powstania roszczenia o zachowek jest sytuacja, gdy spadkodawca rozdysponował swój majątek w inny sposób aniżeli przewidują to reguły dziedziczenia przewidziane w Kodeksie cywilnym. Spadek może być zatem przekazany za życia spadkodawcy mocą umowy darowizny albo po śmierci spadkodawcy w jego testamencie.

Zachowek może pojawić się także przy dziedziczeniu spadku z ustawy. Dojść może do tego, gdy większość masy spadkowej zostanie przekazana na mocy darowizny albo zapisu windykacyjnego osobom spoza kręgu spadkobierców ustawowych. Kluczowe dla ustalenia prawa do zachowku będzie zweryfikowanie, czy osoby te otrzymały jego równowartość czy to w formie darowizny, powołania do spadku, zapisu lub zapisu windykacyjnego.

Ile procent wynosi zachowek?

Jeżeli prawo to nabywa osoba nieletnia albo uprawniony do zachowku jest trwale niezdolna do pracy, zachowek wynosi dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który otrzymałaby gdyby była powołana do spadku. Pozostałym spadkobiercom zachowek należy się w wysokości 1/2 udziału, który stanowi podstawę jego obliczenia.

Ubiegać się o zachowek można wyłącznie w wartości pieniężnej. Nic nie stoi na przeszkodzie aby strony zawarły ugodę, w której zamiast świadczenia pieniężnego, spadkobierca otrzyma określone mienie. Ze względu na pieniężny charakter zachowku ulega on przedawnieniu. Obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tego tytułu uwolni się od niego po upływie 5 lat od ogłoszenia testamentu. Jednakże, roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku, czyli od chwili śmierci spadkodawcy.

Skoro wiemy już czym jest zachowek, przejdźmy do zasad obliczania. W pierwszym kroku powinniśmy skupić się na ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku. Określając podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni. Nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń.

Dolicza się do spadku niektóre darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę, jak również fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę, w przypadku gdy fundacja ta nie jest ustanowiona w testamencie oraz mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, o wartości nie większej niż wysokość funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę.

Kodeks cywilny przewiduje szereg zasad odnośnie doliczania do wartości spadku rożnego typu darowizn. I tak:

• nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, np. w związku z jubileuszami, świętami, uroczystościami rodzinnymi, itp.,
• należy pominąć darowizny dokonane przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku,
• przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy spadkodawca nie miał dzieci. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego, taką należy uwzględnić,
• jeżeli zachowek ma otrzymać zstępny, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku,
• przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.

Znając tzw. substrat spadku obliczamy wysokość zachowku. W tym celu obliczamy należny mu udział spadkowy przy dziedziczeniu ustawowym, a następnie mnożymy przez 1/2 albo 2/3 w zależności od kategorii osób. W ten sposób uzyskany kwotę należnego zachowku. Warto w tym miejscu wskazać, że wartość przedmiotu darowizny oblicza się biorąc pod uwagę stan z chwili dokonania darowizny ale według cen z chwili ustalania ww. prawa.

W ostatnim kroku należy sprawdzić, czy nie doszło do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku przez spadkodawcę za życia. Na poczet zachowku zalicza się wszelkie przysporzenia uczynione przez testatora. Do zaspokojenia zachowku mogło dojść także przez spadkodawcę w testamencie w postaci zapisu zwykłego lub windykacyjnego albo powołania do dziedziczenia. Wówczas zachowek nie przysługuje. Jeżeli przysporzenia wypełniają tylko część zachowku, spadkobierca może domagać się jego uzupełnienia na ww. zasadach.

Jak obliczyć zachowek po rodzicach – przykład krok po kroku

Najczęściej osobom domagającym się zachowku są dzieci spadkodawcy. Prześledźmy zatem typowy przykład określenia należnej im kwoty, krok po kroku.

Założenia:

• majątek objęty wspólnością ustawową małżeńską wart jest 480.000 zł,
• umiera ojciec pozostawiając 3 spadkobierców: żonę oraz dwoje dzieci, jedno z dzieci jest małoletnie,
• na wypadek śmierci ojciec przekazuje całość spadku bratu.

Wyliczenie zachowku:

1. Obliczamy wartość spadku, ta wynosi 240.000, bowiem z chwilą śmierci jednego z małżonków ustaje wspólność ustawowa małżeńska. Połowa majątku małżonków tworzy spadek, a druga staje się własnością pozostającego przy życiu małżonka,
2. Testator miał troje spadkobierców ustawowych, każdemu z nich przypadałby udział spadkowy w wysokości 1/3 spadku,
3. Żona zmarłego oraz pełnoletnie dziecko ma prawo do zachowku w wysokości 1/2 udziału spadkowego (1/3 x 1/2 = 1/6 spadku); Dziecko małoletnie ma wyższy zachowek (1/3 x 2/3 = 2/9)
4. Żona zmarłego oraz pełnoletnie dziecko ma prawo do zachowku w kwocie po 40.000 zł, a małoletnie dziecko 53.333,33 zł.

Zmiany w przepisach od 22 maja 2023 r.

Z dniem 22 maja 2023 roku w przepisach regulujących zachowek dodano nie tylko reguły odnoszące się do zaliczania do substratu spadku funduszy fundacji rodzinnej, ale także podstawę do odroczenia terminu płatności, rozłożenia na raty oraz obniżenia zachowku.

Osoba zobowiązana może żądać powyższego przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej jego oraz wierzyciela. W przypadku rozłożenia na raty zachowku, terminy ich uiszczenia nie mogą przekraczać łącznie pięciu lat. Jednakże w szczególnych przypadkach,  sąd, na wniosek zobowiązanego, może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych lub przedłużyć termin, o którym mowa w zdaniu pierwszym. Zmieniony termin nie może być dłuższy niż dziesięć lat.

W razie ustania okoliczności uzasadniających obniżenie zachowku zobowiązany z tego tytułu, na wniosek wierzyciela, zwraca mu sumę pieniężną, o którą obniżono zachowek. Zwrotu sumy pieniężnej nie można żądać po upływie pięciu lat od dnia obniżenia zachowku.

Jak uniknąć zapłaty zachowku

Jeżeli zobowiązany do zapłaty zachowku odmówi dobrowolnego spełnienia świadczenia, jedynym organem który może go do tego zobowiązać jest sąd. Ten nie działa z urzędu i konieczne jest wniesienie pozwu o zachowek. To zaś wiąże się ze znacznymi kwotami opłat sądowych i kosztów adwokackich. Część osób rezygnuje z drogi sądowej szukając ugody ze zobowiązanym.

Spadkodawcy może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka lub rodziców prawa do zachowku. Służy do tego instytucja wydziedziczenia. Aby pozbawić daną osobę tego prawa, musi zaistnieć jedna z przesłanek, która to uzasadnia. Podstawy te są następujące – spadkodawca:

• wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
• dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
• uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Przyczyna wydziedziczenia powinna wynikać z treści testamentu. Nadto, osoba pozbawiona zachowku może kwestionować słuszność wydziedziczenia przed sądem w sprawie o zachowek. Jeżeli wykaże ona, że podane przyczyny nie miały miejsca, sąd może zasadzić na jej rzecz zachowek. Możliwe jest także podjęcie próby obalenia testamentu w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku. Jego nieważność pociągać będzie za sobą również nieważność wydziedziczenia.

Dziękujemy za poświęcenie uwagi naszemu artykułowi. Pamiętaj jednak, że stanowi on materiał chroniony prawem autorskim, wszelkie prawa zastrzeżone.