Śmierć najbliższych to zawsze bolesne przeżycie. W tych okolicznościach mało kto ma siłę, żeby myśleć o kwestiach finansowych. Gdy emocje opadną, warto jednak zadbać o dopilnowanie spraw spadkowych. Wszystko po to, aby zakończyć formalności i dotrzymać terminów. Jak się za to zabrać? Postaram się pomóc i krok po kroku opisać najważniejsze zagadnienia związane ze spadkiem po rodzicach.
Rodzaje dziedziczenia
W Polsce istnieją dwa rodzaje dziedziczenia – na mocy ustawy oraz na podstawie testamentu. Jak sprawdzić, które będzie miało miejsce w Twoim przypadku?
Kluczowe jest ustalenie, czy rodzic pozostawił po sobie testament. Taki dokument jest aktem ostatniej woli, dzięki któremu można wyłączyć ustawowy porządek dziedziczenia.
Można sporządzić go własnoręcznie – w zaciszu swojego domu – albo u notariusza. W obu przypadkach kopii warto szukać wśród najważniejszych dokumentów zmarłego. Testament może również znajdować się u notariusza. Niektórzy decydują się na rejestrację ostatniej woli w Notarialnym Rejestrze Testamentów.
Dziedziczenie ustawowe
Jeśli rodzic nie pozostawił testamentu, dziedziczenie odbędzie się na podstawie zasad ustanowionych w Kodeksie cywilnym, które określają porządek dziedziczenia.
W tym wypadku w pierwszej kolejności dziedziczy najbliższa rodzina zmarłego – małżonek i dzieci – którzy są powołani do spadku w częściach równych. Jednocześnie część, która przypada żonie albo mężowi, nie może być mniejsza niż ¼ całości spadku. W ten sposób, jeśli zmarły miał piątkę dzieci, małżonek otrzyma ¼, a pozostałą częścią (3/4) podzielą się dzieci (3/4 podzielone na 5). Gdyby któreś z dzieci nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przechodzi na jego dzieci w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych – np. wnuków.
Jeśli zmarły był Twoim ojcem albo matką, dziedziczysz po nim na podstawie ustawy w pierwszej kolejności. Śmierć Twojego brata lub siostry sprawia, że do dziedziczenia mogą dojść jego dzieci (a także odpowiednio dzieci jego dzieci i tak dalej). Jeśli zmarłe rodzeństwo nie miało potomków, jego udział spadkowy jest dzielony pomiędzy pozostałe dzieci zmarłego.
Dopiero gdy okaże się, że zmarły nie miał dzieci, do spadku są powołani małżonek i rodzice. W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych.
Co wchodzi do spadku po rodzicach?
Znasz już podstawowe zasady dziedziczenia po rodzicach. Na tej podstawie można ustalić proporcje, w których przypadnie Ci spadek. W przypadku dziedziczenia po rodzicach bardzo ważne – zwłaszcza jeśli drugi z rodziców żyje – jest zrozumienie, co tak naprawdę będzie podlegać podziałowi.
Problemu nie ma, gdy rodzice pozostawali przed śmiercią w ustroju rozdzielności majątkowej. Niestety, zwłaszcza w czasach młodości naszych rodziców, nie było to popularne rozwiązanie. Jeśli matka i ojciec pozostawali w ustroju małżeńskiej wspólności majątkowej, to wszystko, czego się dorobili podczas wspólnego życia po ślubie, stanowi ich majątek wspólny.
Do majątku osobistego wchodzą takie składniki jak np.:
- przedmioty majątkowe nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej;
- przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę (o ile spadkodawca lub darczyńca nie postanowił inaczej);
- prawa majątkowe wynikające ze wspólności łącznej;
- przedmioty majątkowe służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków;
- prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
- prawa autorskie i prawa pokrewne;
- prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy;
- przedmioty majątkowe nabyte w zamian za składniki majątku osobistego.
Majątek wspólny rodziców stanowi przede wszystkim wynagrodzenie za pracę albo inną działalność zarobkową małżonków, a także dochody z majątku wspólnego i osobistego każdego z małżonków oraz środki z funduszu emerytalnego.
Tym samym, jeśli rodzic otrzymał nieruchomość w spadku po babci, prawdopodobnie stanowi ona jego majątek osobisty. Jeśli jednak dom został kupiony za pieniądze zarobione przez rodziców w czasie trwania małżeństwa, to jest on częścią majątku wspólnego.
Gdy jeden z rodziców umiera, majątek wspólny jest dzielony po połowie. Jedna połowa pozostaje przy rodzicu, który żyje. Druga podlega podziałowi w ramach postępowania spadkowego.
Jak przeprowadzić postępowanie spadkowe?
Jak dokonać takiego podziału? Do wyboru masz postępowanie przed sądem i u notariusza.
W pierwszym przypadku musisz złożyć wniosek o stwierdzenie nabycia spadku. W piśmie wskaż sposób dziedziczenia, który uważasz za zgodny z przepisami albo testamentem zmarłego. Ważne, abyś do wniosku dołączył testament, jeśli został sporządzony, i inne dokumenty, które potwierdzą Twoje prawa do spadku. Mowa tu np. o akcie urodzenia, który potwierdzi, że jesteś dzieckiem zmarłego.
Na skutek złożonego wniosku zostanie wszczęta sprawa sądowa. Sąd na posiedzeniu otworzy testament i spisze z tej czynności protokół. Potem zostaniesz wezwany na rozprawę. Konieczne będzie również złożenie oświadczenia spadkowego (najczęściej składa je wnioskodawca). Czas oczekiwania na termin może wynieść od kilku tygodni do kilku miesięcy w zależności od obłożenia sądu. Nie da się z góry przewidzieć, ile potrwa postępowanie. Wiele zależy od tego, czy istnieje spór między spadkobiercami i jak duży. Jeśli ktoś będzie podważać testament, konieczne będzie dopuszczenie i przeprowadzenie licznych dowodów, co może znacznie wydłużyć proces.
Po rozpoznaniu sprawy sąd wyda postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. Uwzględni w nim zarówno spadkobierców, jak i zapisobierców windykacyjnych. Jeśli w testamencie zawarto również zapisy zwykłe, trzeba dochodzić ich od spadkobierców oddzielnie.
Jeśli między powołanymi do spadku (bądź ewentualnie innymi bliskimi zmarłego) nie istnieje spór co do dziedziczenia, warto rozważyć udanie się do notariusza w celu sporządzenia aktu poświadczenia dziedziczenia, który ma taką samą moc jak postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku. Procedura u notariusza trwa krócej – sprawę można zakończyć nawet podczas jednej wizyty w kancelarii. Jest jednak zarezerwowana tylko dla sytuacji polubownych – jeśli ktokolwiek sprzeciwi się sporządzeniu aktu, notariusz musi odmówić załatwienia sprawy. Podobnie postąpi, gdy nabierze wątpliwości co do jej stanu prawnego.
Termin na przyjęcie spadku
W każdej sprawie spadkowej masz wybór, czy przyjmiesz spadek. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku można złożyć w ciągu sześciu miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o powołaniu do spadku.
Jeśli nie podejmiesz decyzji o odrzuceniu spadku, masz prawo przyjąć spadek wprost albo z dobrodziejstwem inwentarza. Pierwsze rozwiązanie sprawia, że nabywasz zarówno aktywa, jak i pasywa spadku. Jeśli spadkodawca miał długi, będziesz za nie odpowiedzialny. Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza ogranicza odpowiedzialność za długi spadkowe do wysokości stanu czynnego spadku. Jednym słowem nie zostaniesz zobowiązany do zapłaty długów ze swoich pieniędzy – granicą będzie wartość spadku. W najgorszym wypadku cały majątek zmarłego zostanie przeznaczony na spłatę zobowiązań.
Brak oświadczenia spadkobiercy o przyjęciu albo odrzuceniu spadku w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Jeśli zapomnisz o sprawie i nie dopilnujesz terminu, obecnie nie ryzykujesz już obciążeniem długami spadkowymi całego swojego majątku.
Podważenie testamentu
Jeśli nie zgadzasz się z testamentem i masz zarzuty co do jego ważności, możesz go podważyć. Jedynym rozwiązaniem jest skierowanie sprawy do sądu – np. zgłoszenie swoich zastrzeżeń w toku sprawy spadkowej.
Testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli (np. jeśli spadkodawca był chory psychicznie), pod wpływem błędu, który uzasadnia przypuszczenie, że w przeciwnym razie spadkodawca nie sporządziłby testamentu tej treści (chodzi o poważne błędy) albo pod wpływem groźby (która musi być realna, tzn. uzasadniać przypuszczenie, że może się ziścić). Szanse na pozytywne rozstrzygnięcie istnieją, o ile powołane przyczyny nieważności będą istotne i rzeczywiste.
Na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie trzech lat od dnia, w którym dana osoba (zainteresowana w sprawie) dowiedziała się o nich, a w każdym razie po upływie lat dziesięciu od otwarcia spadku.
Jeśli nie uda się unieważnić testamentu, być może dziecku przysługiwać będzie zachowek.
Co zrobić, gdy rodzic pominął dziecko w testamencie?
Sytuacje rodzinne bywają różne. O ile ustawowy porządek dziedziczenia daje przywileje najbliższej rodzinie, to nic nie stoi na przeszkodzie, żeby w testamencie do całości spadku powołać np. przyjaciela czy nawet organizację społeczną.
Nie zmienia to jednak faktu, że dziecku – podobnie jak pozostałym zstępnym, małżonkowi i rodzicom spadkodawcy – przysługuje mimo to prawo do zachowku. Chodzi o swego rodzaju rekompensatę dla osób, które były powołane do spadku z ustawy, a mimo to w testamencie zostały pominięte.
Wysokość zachowku to 2/3 wartości udziału spadkowego, który by przypadał wykluczonemu przy dziedziczeniu ustawowym, jeśli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni. W innych wypadkach – a więc w większości sytuacji – jest to połowa wartości tego udziału.
Obliczenie zachowku nie jest takie proste. W trakcie uwzględnia się otrzymane wcześniej darowizny oraz zapisy windykacyjne. Nie bierze się z kolei pod uwagę zapisów zwykłych i poleceń. Przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.
Czy rodzic może pozbawić dziecko prawa do spadku?
Skupmy się na chwilę na tej ostatniej grupie. Kim jest wydziedziczony? Czy da się pozbawić dziecko prawa zarówno do spadku, jak i do zachowku?
Tak, choć takie rozwiązanie jest pozostawione dla sytuacji wyjątkowych. Żeby to zrobić, rodzic musi wydziedziczyć dziecko w testamencie i jasno wskazać powody swojej decyzji. Zasadność wydziedziczenia może być później weryfikowana przez sąd.
Spadkodawca może w testamencie pozbawić dziecko (ale również pozostałych zstępnych, małżonka czy rodziców) prawa do zachowku, jeśli ci wbrew woli spadkodawcy postępują uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (np. są hazardzistami i przegrywają wysokie sumy), dopuścili się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu czy wolności lub rażącej obrazy czci oraz gdy uporczywie nie dopełniają względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych (np. od lat nie utrzymują kontaktów i nie udzielają pomocy).
Jeśli masz wątpliwości, jaki porządek dziedziczenia powinien mieć miejsce w sprawie spadkowej po Twoim rodzicu, najlepiej skonsultować konkretny stan faktyczny i prawny z doświadczonym w sprawach spadkowych prawnikiem.