Jeśli czytasz ten artykuł, a w Twojej sprawie spadkowej cały spadek przypada jednemu spadkobiercy – w tym momencie możesz przejść do innego wpisu na moim blogu, np. tego – o stwierdzeniu nabycia spadku. Jeśli jednak spadkobierców jest więcej – koniecznie przeczytaj ten wpis do końca! Po prostu MUSISZ wiedzieć, czym jest dział spadku w takiej sytuacji.
Czym jest dział spadku?
Najprościej rzecz ujmując, dział spadku to postępowanie przed sądem, którego celem jest właściwe rozdzielenie majątku zmarłej osoby pomiędzy uprawnionych spadkobierców. Jak już wspomniałem, ma on rację bytu jedynie wtedy, gdy w grę wchodzi więcej niż jeden spadkobierca. Dlaczego?
Jeżeli jest tylko jeden spadkobierca, kolokwialnie mówiąc, nie musi on już nic więcej robić – wystarczy, że zdobędzie stwierdzenie nabycia spadku lub akt poświadczenia dziedziczenia, które potwierdzą jego prawa do spadku. Natomiast jeśli spadkobierców jest dwóch lub więcej, wówczas ww. dokumenty nie wyjaśnią dokładnie co komu przypadło – nie określają one dokładnie, jakie elementy majątku przypisane są poszczególnym osobom. Aby to stwierdzić, konieczne jest przeprowadzenie właśnie działu spadku.
Musisz też wiedzieć, że dział spadku – mimo nazwy – nie obejmuje swym zakresem całości spadku. Dotyczy bowiem tylko i wyłącznie aktywów wchodzących w skład spadku, a jego celem jest ich podział między poszczególnych spadkobierców.
Dokonanie działu spadku – dlaczego samo postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku lub akt poświadczenia dziedziczenia nie wystarczy?
Pewnie zastanawiasz się teraz, po co tyle zamieszania? Już tłumaczę!
Jak opisałem wcześniej, postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku czy akt poświadczenia dziedziczenia:
- identyfikują tylko osoby będące spadkobiercami oraz
- potwierdzają ich prawa do spadku,
nie określając jednak szczegółowego podziału poszczególnych elementów majątku spadkowego.
Dodatkowo wskazują, jaki udział w całym tym majątku przypada każdemu ze spadkobierców.
Przykład: mogą stanowić, że syn i córka zmarłego dziedziczą po połowie majątku, ale nie określają, które konkretne przedmioty do nich należą.
Te ułamkowe części nie prowadzą do automatycznego podziału konkretnych składników majątku między spadkobierców. Dopiero dział spadku to umożliwi – a bez jego przeprowadzenia mamy do czynienia z sytuacją, którą nazywamy wspólnością majątku spadkowego.
Oznacza to, że rzeczywiste prawa do poszczególnych składników majątku, takich jak nieruchomości czy gotówka, nie są automatycznie przydzielone spadkobiercom według ułamków.
Na przykład, jeśli we wspomnianym wcześniej przykładzie w skład spadku wchodziłaby nieruchomość i 300 tysięcy złotych, każdy spadkobierca ma teoretycznie prawo do jednej drugiej całego majątku. W praktyce, bez zgody współspadkobiercy, żaden z nich nie może samodzielnie np. wypłacić sobie swojej teoretycznej części gotówki. (Chociaż banki często zapominają o tej zasadzie…)
Ustanie wspólności (współwłasności) majątku spadkowego
Dział spadku kończy zatem czas, kiedy majątek spadkowy objęty jest wspólnością wszystkich spadkobierców. Chodzi o to, by w wyniku działu spadku zlikwidować ten stan, o którym wcześniej wspomniałem – tak, aby każdy ze spadkobierców otrzymał dla siebie na wyłączność niektóre składniki majątku spadkowego.
Czy spadkobiercy muszą dokonać działu spadku?
Nie istnieją przepisy zobowiązujące współspadkobierców do przeprowadzenia działu spadku, ani nie ma wyznaczonego terminu, kiedy powinno to nastąpić. Dlatego podział spadku może mieć miejsce nawet wiele lat po otwarciu spadku.
Jeśli jednak postępowanie o dział spadku nie zostanie przeprowadzone, odziedziczony majątek nadal będzie traktowany jako wspólny. To prowadzi do ograniczeń w zarządzaniu nim, na przykład w zakresie sprzedaży poszczególnych jego elementów.
Warto mieć też na uwadze, że czas ma kluczowe znaczenie dla stanu spadku. Chociaż sam „skład” majątku spadkowego określany jest na moment jego otwarcia (czyli daty śmierci spadkodawcy), to jego realną wartość ocenia się na dzień działu spadku. A ponieważ wartość poszczególnych przedmiotów może się zmieniać wraz z biegiem czasu, grozi to np. zmniejszeniem wartości niektórych składników spadku (np. oszczędności czy samochodu).
Odpowiedź na powyższe pytanie jest więc prosta – nie trzeba, ale warto!
Jak można dokonać podziału majątku spadkowego i jak przeprowadzić dział spadku? Co jest przedmiotem działu spadku?
Zgodnie z art. 1037 Kodeksu cywilnego:
Dział spadku nastąpić może więc na dwa sposoby. Wyróżniamy zatem:
- Umowny dział spadku (przez zawarcie umowy między wszystkimi osobami uprawnionymi do dziedziczenia);
- Sądowy dział spadku (stosowany w sytuacjach, gdy spadkobiercy nie mogą osiągnąć wzajemnej zgody).
Więcej szczegółów na ich temat znajdziesz poniżej.
Umowny dział spadku – jak zawrzeć umowę o dział spadku?
Dział umowny polega na tym, że spadkobiercy zawierają umowę, w której dokonują podziału. Co ważne, w zawarciu tej umowy muszą uczestniczyć wszyscy spadkobiercy. Jeśli doszło już do zbycia udziału spadku, to w umowie uczestniczy także jego nabywca.
Na marginesie warto dodać, że w zawieraniu tego typu umów samodzielnie może działać spadkobierca, który ma pełną zdolność do czynności prawnych. Natomiast w przypadku spadkobiercy, który takowej nie posiada bądź ma ją ograniczoną – musi on być zastępowany przez przedstawiciela ustawowego. Co więcej, przedstawiciel musi dodatkowo uzyskać zgodę sądu opiekuńczego na zawarcie takiej umowy. W praktyce, kiedy mamy do czynienia z tego typu spadkobiercami, dział spadku rzadko następuje w drodze umowy, sprawa trafia raczej do sądu.
Do umownego działu spadku może także dojść w przypadku, kiedy przed sądem toczy się już postępowanie o dział spadku, a zainteresowani dojdą do porozumienia.
Forma umowy zasadniczo jest dowolna, chociaż w niektórych przepadkach zależy od zawartości spadku…
Dział spadku u notariusza
- Jeżeli w skład spadku wchodzi nieruchomość – umowa musi być zawarta w formie aktu notarialnego. Podobnie jest w sytuacji, gdy mamy do czynienia z użytkowaniem wieczystym, spółdzielczym własnościowym prawem do lokalu.
- Ponadto, jeżeli do spadku należy przedsiębiorstwo, to umowa o dział spadku powinna być zawarta w formie pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym. (Chyba że w skład przedsiębiorstwa wchodzi nieruchomość – wtedy wymagana jest forma aktu notarialnego.)
- Jeżeli w skład spadku wchodzi prawo, którego przeniesienie wymaga szczególnej formy to również umowa o dział spadku musi ta formę dochowywać, np. gdy chodzi o udziały w spółce z o.o. – dział spadku wymaga formy pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym.
Częściowy dział spadku – czy można dokonać podziału części spadku?
Zasadniczo dział spadku powinien obejmować swym zakresem całość spadku. W przypadku działu umownego dopuszczalne jest jednak zawarcie umowy odnoszącej się tylko do niektórych aktywów, a więc dokonanie podziału tylko części spadku. Wówczas mówimy o tzw. częściowym dziale spadku. Nie wywołuje on natomiast tych samych konsekwencji, co dział pełny.
Zatem zasadniczo dział spadku powinien odnosić się do całości wszystkich aktywów, natomiast jeśli inna jest wola spadkobierców, to można ograniczyć ten dział do tylko niektórych składników majątku spadkowego.
Sądowy dział spadku – czyli podział spadku w sądzie. Czy wartość spadku wpływa na to, jaki sąd rozpatrzy sprawę?
Sądowy dział spadku wchodzi w grę, gdy spadkobiercy są zgodni co do sposobu podziału majątku, ale także wtedy, gdy istnieje co do tego spór. Procedura ta jest przeprowadzana przez sąd spadku, zazwyczaj będący sądem ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy.
W każdej sprawie dotyczącej działu spadku, decyzje wydaje sąd rejonowy, bez względu na wartość majątku spadkowego.
Podział spadku może być zainicjowany dopiero po formalnym stwierdzeniu nabycia spadku lub wydaniu aktu poświadczenia dziedziczenia. To podstawa wszelkich dalszych działań w procesie dziedziczenia!
Jeśli osoba zainteresowana zdecyduje się na wystąpienie do sądu o dział spadku, a nie zostały jeszcze spełnione formalności związane ze stwierdzeniem nabycia spadku, sąd musi najpierw zająć się tą kwestią. Przeprowadza wtedy postępowanie mające na celu oficjalne stwierdzenie, kto jest spadkobiercą. Uprawomocnienie takiego postanowienia umożliwia rozpoczęcie właściwego działu spadku.
Sąd powinien najpierw rozstrzygnąć więc tę kwestię, a dopiero później przejść do działań związanych z podziałem spadku. To zapewnia, że wszelkie decyzje dotyczące podziału majątku opierają się na solidnych i prawnie uzasadnionych podstawach. Takie działanie jest kluczowe dla zachowania poczucia sprawiedliwości wśród spadkobierców.
Wniosek o dział spadku w sądzie
Do wniosku o sądowy dział spadku, konieczne jest dołączenie:
- postanowienia stwierdzającego nabycie spadku lub zarejestrowanego aktu poświadczenia dziedziczenia, a także
- spisu inwentarza.
(Jeśli spis inwentarza nie został jeszcze przygotowany, w treści wniosku powinno się szczegółowo opisać majątek, który ma zostać objęty działem.)
Wniosek taki może złożyć:
- spadkobierca (jak i spadkobierca tego spadkobiercy);
- nabywca udziału w spadku;
- zapisobierca windykacyjny. (Ten ostatni ma interes w tym, żeby dział spadku został dokonany, dlatego że zmienia on zasady odpowiedzialności za długi spadkowe. Ta kwestia powinna żywo interesować nie tylko spadkobierców, ale także zapisobiorcę windykacyjnego).
Jak wygląda postępowanie o dział spadku w sądzie?
Procedura sądowego działu spadku jest złożona i obejmuje kilka etapów.
- Wniosek – procedura rozpoczyna się od złożenia wniosku o dział spadku, o czym wspominałem wyżej.
- Następnie sąd ocenia skład i wartość spadkowego majątku, co może wymagać dodatkowych dokumentów lub informacji od banków czy urzędów. W przypadku nieruchomości, wartość zwykle ustala biegły rzeczoznawca majątkowy.
- Metody podziału – sąd decyduje, jak podzielić spadek, biorąc pod uwagę przeznaczenie nieruchomości, potrzeby i możliwości finansowe uczestników. Możliwe są różne metody podziału: podział nieruchomości w naturze, zasądzenie dopłat, sprzedaż składników masy spadkowej.
- Zgodność z wolą spadkodawcy – sąd może, ale nie musi, kierować się ostatnią wolą spadkodawcy przy dokonywaniu podziału.
Skutki działu spadku
- Ustaje wspólność majątku spadkowego.
- Zmieniają się zasady odpowiedzialności za długi spadkowe. Przed działem spadkobiercy odpowiadają za długi solidarnie. Po dziale spadku natomiast ta odpowiedzialność solidarna przekształca się w odpowiedzialność pro rata parte. Oznacza to, że każdy ponosi odpowiedzialność za swoją cześć każdego długu. To także okoliczność, która powinna zachęcać spadkobierców do jak najszybszego przeprowadzenia działu spadku.
- Dział spadku jest także najpóźniejszym momentem, kiedy wykonawca testamentu
powinien wydać składniki spadku spadkobiercy. Może się zdarzyć, że testator powoła wykonawcę testamentu, ale nie określi, jak długo ma być sprawowany zarząd spadkiem (składnikiem spadku). W takiej sytuacji wykonawca powinien wydać składniki spadku odpowiednim spadkobiercom najpóźniej po dokonaniu działu spadku. - Zgodnie z art. 1046 KC po dokonaniu działu spadku spadkobiercy są wzajemnie zobowiązani do rękojmi za wady fizyczne i prawne.