Dziedziczenie kojarzy Ci się głównie z testamentem – jego poszukiwaniem, odczytaniem i sporami między spadkobiercami, którzy poczuli się niesprawiedliwie potraktowani przez zmarłego? A co w sytuacji, gdy testamentu nie ma? Albo jest nieważny? Koniecznie przeczytaj ten artykuł do końca, aby dowiedzieć się, na czym polega dziedziczenie ustawowe!
Kto dziedziczy majątek spadkowy, gdy jest testament? Czy dziedziczenie testamentowe może występować jednocześnie z ustawowym?
Tytuły dziedziczenia to inaczej źródła powołania do spadku. Polskie prawo przewiduje takie dwa – tzn. testament i ustawę. W związku z tym mówimy o dziedziczeniu testamentowym i dziedziczeniu ustawowym.
Zasadniczo pierwszeństwo ma dziedzicznie testamentowe, a dopiero w drugiej kolejności w grę wchodzi dziedziczenie ustawowe.
Czy możliwe jest dziedziczenie z testamentu i z ustawy jednocześnie?
Co do zasady w razie śmierci spadkodawcy mamy do czynienia albo z dziedziczeniem testamentowym, albo z dziedziczeniem ustawowym – w odniesieniu do całości spadku. Od tej zasady istnieją jednak pewne odstępstwa i możliwe jest dziedziczenie części spadku wg jednego porządku, a części wg drugiego. Nie będę się rozpisywał na ich temat, bo nie to jest przedmiotem tego wpisu, ale przykładowo dzieje się tak, gdy testator w testamencie rozdysponował tylko część swojego majątku, np. zdecydował, że połowę oszczędności ma otrzymać najstarszy syn, ale nie wypowiedział się w treści testamentu co do reszty majątku.
Schemat dziedziczenia spadku – czyli jaka jest kolejność dziedziczenia ustawowego?
Z dziedziczeniem ustawowym będziemy mieli do czynienia, gdy:
- zmarły nie sporządził testamentu;
- testament jest nieważny;
- nie ma spadkobierców powołanych do dziedziczenia z testamentu (nie chcą lub nie mogą dziedziczyć).
Spadkobierców powołanych do dziedziczenia z ustawy możemy podzielić na 6 grup:
- Małżonek i zstępni zmarłego (dzieci, wnuki, prawnuki);
- Małżonek i rodzice spadkodawcy;
- Małżonek i rodzeństwo (oraz dzieci rodzeństwa);
- Dziadkowie;
- Pasierbowie (tzn. dzieci małżonka spadkodawcy)
- Gmina ostatniego miejsca zamieszkania zmarłego lub Skarb Państwa – gdy zmarły nie miał krewnych
Zasada jest prosta – w pierwszej kolejności do dziedziczenia dochodzą te osoby, które znajdują się w pierwszej grupie. Jeśli spadkobiercy ustawowi powołani do dziedziczenia nie chcą lub nie mogą dziedziczyć (lub po prostu ich nie ma) – spadek przypada osobom z kolejnej grupy, czyli drugiej. Reguła ta odnosi się do wszystkich kolejnych grup dziedziców ustawowych.
Kiedy dziedziczy rodzeństwo – czyli spadek po bracie
Rodzeństwo znajduje się dopiero w trzeciej grupie spadkowej. Zgodnie z art. 932 §4 Kodeksu cywilnego:
„Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych.”
Oznacza to, że rodzeństwo dziedziczy (wspólnie z małżonkiem zmarłego, jeśli spadkodawca pozostawał w związku małżeńskim) dopiero wówczas, gdy:
- zmarły nie miał zstępnych (tj.dzieci, wnuków) lub też nie chcą lub nie mogą one dziedziczyć oraz
- przynajmniej jedno (lub oboje) z rodziców nie dożyło otwarcia spadku.
Warto jednak pamiętać, że udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzeństwem (i ew. zstępnymi rodzeństwa), wynosi połowę spadku!
Co więcej, jeśli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku (czyli zmarło przed spadkodawcą), a miało dzieci/wnuki/prawnuki – wówczas część spadku, która by przypadła tej osobie, przechodzi właśnie na jej dzieci/wnuki itd.
Kto dziedziczy po dziecku? Uprawnieni do dziedziczenia
Gdy nie ma dzieci spadkodawcy, po zmarłym dziedziczą osoby z 2. grupy, tj. małżonek oraz rodzice. Oznacza to, że rodzice otrzymają część spadku z ustawy po swoim dziecku tylko wówczas, gdy zmarły nie pozostawił żadnych potomków.
Co ważne, udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy, wynosi jedną czwartą całości spadku.
Jeśli zmarła osoba nie pozostawała w związku małżeńskim i nie miała zstępnych – spadek przypada jego rodzicom w częściach równych.
Gdy nie ma rodziców, spadek przypada małżonkowi spadkodawcy i jego rodzeństwu. Co ważne, „jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych”.
Gdy brak jest rodzeństwa spadkodawcy lub ich zstępnych, a także pozostałych krewnych z wyższych grup, ale jest małżonek zmarłego – wówczas cały spadek przypada temu małżonkowi.
Dopiero w braku małżonka spadkodawcy i krewnych z grup 1-3, spadek przypada dziadkom spadkodawcy.
Jak dziedziczą dziadkowie?
W tym zakresie najlepiej przywołać art. 934 KC, zgodnie z którym:
- Jeżeli dziadek spadkodawcy nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych.
A także:
- Jeżeli dziecko dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, to, co by mu przypadło, przypada jego dzieciom w częściach równych.
Jak również:
- W braku dzieci i wnuków tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, udział, który by miał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych.
Kto dziedziczy, gdy nie ma dzieci? Dziedziczenie ustawowe po bezdzietnym
Gdy nie ma dzieci, bo np. dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, porządek spadkobrania zależy od tego, czy są dalsi zstępni (wnuki, prawnuki etc.). Jeśli tak – część spadku, która by przypadała dziecku zmarłego, przypada właśnie dalszym zstępnym. Dziedziczą oni w częściach równych.
Jeśli jednak zmarły nie miał dzieci i nie pozostawił dalszych zstępnych, majątek spadkowy przypadnie małżonkowi i rodzicom, ewentualnie małżonkowi i rodzeństwu, o czym pisałem już wyżej.
Dziedziczenie ustawowe po rodzicach – przykład
Pozwól, że powyższe zasady wyjaśnię Ci na prostych przykładach z życia wziętych.
Załóżmy, że masz 3 braci. Wasz ojciec zmarł wiele lat temu, a teraz zmarła też Wasza mama. Nie pozostawiła testamentu. Po śmierci Waszej mamy, cały jej majątek będzie podzielony między wszystkich uprawnionych spadkobierców – czyli Was, jako jej dzieci. Każdy dostanie więc 1/4 spadku.
Brat nie żyje – co stanie się z jego częścią?
Zmodyfikujmy jednak powyższą sytuację i załóżmy, że jeden z Twoich braci zmarł jeszcze przed mamą. Miał jednak dwójkę dzieci – Olafa i Marysię. 1/4 spadku po mamie, która by mu teraz przysługiwała, będzie podzielona między jego zstępnych, a więc Twój bratanek i bratanica otrzymają po 1/8 spadku po ich babci.
Gdyby jednak Twój brat był bezdzietny, jego część (1/4) spadku po mamie przypadałaby równo pozostałym żyjącym braciom, w tym Tobie. Zatem, zamiast być podzielona między dzieci zmarłego brata, cała ćwiartka spadku zostałaby podzielona równo między Ciebie i pozostałych dwóch braci. Każdy z was otrzymałby dodatkowo 1/12 całego spadku, co w sumie dałoby każdemu z Was po 1/3 całości spadku po mamie.
W świetle polskiego prawa spadkowego, jeżeli spadkobierca uprawniony do dziedziczenia umiera przed otwarciem spadku (czyli przed śmiercią spadkodawcy), to jego potencjalny udział w spadku przypada zgodnie z zasadami dziedziczenia zstępnym (czyli dzieciom/wnukom/itd.). Jeśli nie ma zstępnych, dziedziczą pozostali uprawnieni spadkobiercy, zgodnie z kolejnością określoną w Kodeksie cywilnym.
Dziedziczenie ustawowe po mężu z dziećmi – przykład
Załóżmy, że zmarł Krzysztof, który pozostawił po sobie żonę Annę oraz dwójkę dzieci: syna Jana i córkę Marię. Krzysztof nie sporządził testamentu, co oznacza, że mamy do czynienia z dziedziczeniem ustawowym. Spadek otrzymają dzieci spadkodawcy oraz jego małżonka.
W myśl polskiego prawa, jeśli zmarły pozostawił małżonka i dwoje dzieci, majątek zostanie podzielony następująco:
- Anna (żona) otrzyma 1/3 część spadku,
- Jan (syn) otrzyma 1/3 część spadku,
- Maria (córka) również otrzyma 1/3 część spadku.
Warto zaznaczyć, że zgodnie z przepisami, część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku, jednak w omawianym przypadku każde z dzieci oraz żona otrzymują równe, jedno trzecie części majątku.
A co, gdyby Krzysztof miał 5 dzieci?
Załóżmy, że mamy do czynienia z sytuacją, w której Krzysztof pozostawił po sobie żonę, Annę oraz pięcioro dzieci: Karola, Magdę, Janka, Ewę i Olę. Zgodnie z tym, co wyżej napisałem, żona zmarłego odziedziczy co najmniej 1/4 całego majątku, niezależnie od liczby dzieci. Pozostała część majątku jest równo dzielona między dzieci. W przypadku Krzysztofa, jego majątek zostanie podzielony następująco:
- Anna (żona) otrzyma 1/4 całego spadku,
- Pozostałe 3/4 spadku zostanie równo podzielone między pięcioro dzieci.
Każde z dzieci, czyli Karol, Magda, Janek, Ewa i Ola, otrzyma więc 3/20 (czyli 15%) całego spadku, a więc w ostatecznym „rozrachunku” będzie wyglądało to tak:
- Anna (żona): 25% spadku,
- Karol: 15% spadku,
- Magda: 15% spadku,
- Janek: 15% spadku,
- Ewa: 15% spadku,
- Ola: 15% spadku.
Zachowek a dziedziczenie ustawowe
Na koniec jeszcze odpowiem na jedno z pytań, z którymi najczęściej się spotykam. Mianowicie, czy w przypadku dziedziczenia ustawowego w grę wchodzi w ogóle zachowek?
(Jeśli nie wiesz, czym owy zachowek jest, przeczytaj najpierw ten artykuł: Zachowek – co to jest, komu przysługuje i jak go obliczać?)
Odpowiedź jest prosta: TAK. Często zakłada się, że prawo do zachowku przysługuje tylko w przypadku, gdy zmarły pominął kogoś ze swoich najbliższych w testamencie. To prawda, ale Kodeks cywilny umożliwia żądanie zachowku również w przypadku dziedziczenia ustawowego, zwłaszcza gdy za życia spadkodawcy zostały przekazane ważne składniki jego majątku w formie darowizny lub zapisu windykacyjnego.
Jeśli zainteresował Cię ten temat, koniecznie przeczytaj jeszcze ten wpis: Darowizna a zachowek.
Potrzebujesz pomocy w sprawie spadkowej?
Skontaktuj się z naszą kancelarią – kliknij TUTAJ.