Właśnie straciłeś kogoś bliskiego? Masz wrażenie, że świat się zatrzymał, a jednocześnie musisz stawić czoła problemom związanym ze spadkiem? Jesteś nie tylko pogrążony w żalu, ale też zmagasz się z natłokiem nowych obowiązków, które mogą wydawać się przytłaczające – rozumiem doskonale, jak wiele pytań o postępowanie spadkowe może rodzić się w Twojej głowie…
W tym artykule postaram się odpowiedzieć na większość z nich. Od najprostszych zagadnień dotyczących tego, co zrobić tuż po śmierci bliskiej osoby, aż po bardziej skomplikowane kwestie związane z działem spadku i jego formalnościami. Potraktuj to jako przewodnik, dzięki któremu przejdziesz krok po kroku przez cały proces.
Zapraszam do lektury! 🙂
Sprawa spadkowa – czyli od czego zaczynają się sprawy spadkowe? Testament spadkodawcy a dziedziczenie z ustawy, czyli ABC prawa spadkowego
Rozwiązywanie kwestii spadkowych należy rozpocząć od zrozumienia podstawowych zasad dziedziczenia. Wyróżniamy dziedziczenie testamentowe i ustawowe. Jeśli spadkodawca pozostawił testament, pierwszym krokiem dla spadkobiercy jest jego odnalezienie. Można to uczynić, sprawdzając np., czy dokument został zarejestrowany w Notarialnym Rejestrze Testamentów. W sytuacji, gdy testamentu brak (lub istnieje, ale jest nieważny), dziedziczenie odbywa się na podstawie ustawy – co oznacza, że majątek spadkowy zostanie rozdzielony między najbliższą rodzinę zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego. Niezależnie od tego, czy testament istnieje, kluczowe jest dopełnienie kilku formalności, które można podzielić na 3 etapy:
- Złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku
- Potwierdzenie praw do spadku – w sądzie lub u notariusza
- Dział spadku
W Polsce przyjęte jest rozwiązanie opierające się na sukcesji uniwersalnej, która następuje w chwili śmierci spadkodawcy. W tej to chwili otwiera się spadek i przechodzi on na spadkobierców. Nabycie spadku przez spadkobierców – czy to z mocy ustawy, czy testamentu – nie ma jednak charakteru ostatecznego, definitywnego. Spadkobierca ma możliwość podjęcia decyzji co do tego, czy tym spadkobiercą chce zostać, czy też nie. Może bowiem złożyć oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku.
Etap 1 postępowania spadkowego: Odrzucenie spadku czy przyjęcie spadku wprost? A może oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza? (Podpowiadam, co wybrać – masz na to tylko 6 miesięcy!)
Decyzja o przyjęciu czy odrzuceniu spadku jest kluczowym krokiem każdego spadkobiercy po dowiedzeniu się o otwarciu spadku (czyli o śmierci spadkodawcy). Spadkobierca ma na to 6 miesięcy od momentu, kiedy dowiedział się o swoim prawie do dziedziczenia.
- Odrzucenie spadku to całkowite zrzeczenie się prawa do dziedziczenia. To działanie, które chroni spadkobiercę przed odpowiedzialnością za długi spadkowe.
- Przyjęcie spadku wprost oznacza, że spadkobierca zgadza się na przejęcie zarówno majątku, jak i ewentualnych długów spadkowych. Taka forma przyjęcia spadku wymaga głębokiego rozważenia, gdyż spadkobierca staje się wówczas odpowiedzialny za długi spadkodawcy.
- Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza jest bezpieczniejszą formą, która pozwala na ograniczenie odpowiedzialności za długi do wysokości odziedziczonego majątku (tzw. stanu czynnego spadku). Przykładowo, jeśli w skład spadku wchodził zabytkowy samochód i zestaw biżuterii, a przyjmiesz spadek właśnie w ten sposób, co prawda będziesz odpowiedzialny za długi spadkowe, ale tylko w zakresie ograniczonym do tego, „co dostaniesz” – a więc do wysokości wartości wspomnianego samochodu i biżuterii.
Oświadczenie o przyjęciu czy odrzuceniu spadku składa się przed sądem lub u notariusza. Może to nastąpić nawet w czasie toczącego się już postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. Decyzja powinna zależeć od indywidualnej sytuacji każdego spadkobiercy oraz od stopnia skomplikowania sprawy i wartości masy spadkowej.
UWAGA!
Pamiętaj, że niezłożenie oświadczenia może nieświadomie skutkować przyjęciem spadku. Jeśli spadkobierca nie podejmie żadnych działań w ciągu sześciu miesięcy od dowiedzenia się o otwarciu spadku, automatycznie przyjmuje go z dobrodziejstwem inwentarza. Co prawda nie jest „tak źle”, jak kiedyś – przed zmianą przepisów niezłożenie oświadczenia w terminie oznaczało przyjęcie spadku wprost. Mimo to, zawsze zachęcam moich Klientów, aby pilnowali tego terminu – choć nie ryzykujesz utratą swojego majątku (bo odpowiadasz za długi zmarłego tylko do wysokości wartości odziedziczonych aktywów), to jednak narażasz się na konieczność dopełnienia wielu dodatkowych formalności związanych z zaspokojeniem wierzycieli.
Co istotne, zgodnie z art. 1026 KC:
Stwierdzenie nabycia spadku oraz poświadczenie dziedziczenia nie może nastąpić przed upływem sześciu miesięcy od otwarcia spadku, chyba że wszyscy znani spadkobiercy złożyli już oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku.
Etap 2: potwierdzenie praw do spadku – postępowanie spadkowe
Spadkobiercy (jak i zapisobiercy windykacyjni), mimo iż nabywają spadek w chwili
otwarcia spadku, to z różnych względów – przede wszystkim dowodowych – powinni uzyskać dokument, który potwierdza ich prawa do spadku (bądź przedmiotu zapisu windykacyjnego). Aktualnie takie potwierdzenie praw może nastąpić na aż trzy sposoby:
- Pierwszym (i najstarszym) jest postanowienie sądu stwierdzające nabycie spadku lub przedmiotu zapisu windykacyjnego.
- Drugim takim dokumentem jest akt poświadczenia dziedziczenia, który wydawany jest przez notariusza.
- Trzecim (najmłodszym) dokumentem jest Europejskie Poświadczenie Spadkowe – uregulowane w przepisach tzw. rozporządzenia spadkowego (ten temat zostawię jednak na osobny wpis).
Nabycie spadku – początek postępowania spadkowego, czyli postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku
Pozwól, że najpierw opiszę wersję sądową – bo jeśli między spadkobiercami nie ma sporu, wszystko można załatwić bardzo szybko u notariusza (o czym na końcu artykułu).
Najpowszechniejszym sposobem potwierdzenia praw do spadku jest uzyskanie postanowienia sądu spadku stwierdzającego nabycie spadku. Postanowienie to wydaje sąd spadku, czyli co do zasady sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy. Jest to zawsze sąd rejonowy.
Postępowanie toczy się w trybie nieprocesowym. W jego ramach sąd z urzędu musi ustalić krąg spadkobierców, a także tytuł dziedziczenia (a więc spadkobierców ustawowych i testamentowych). Musi przy tym też uwzględnić okoliczności, które wpływają na to, kto jest spadkobiercą. Przykładowo, oświadczenia o odrzuceniu spadku. Oczywiście sąd, prowadząc postępowanie, w dużej mierze opiera się na informacjach pochodzących od uczestników postępowania. Jeżeli takowych brak – wówczas sąd może podjąć czynności zmierzające do ich ustalenia.
Sąd może także nie do końca być przekonany o prawdziwości oświadczeń uczestników postępowania. W takiej sytuacji może wymagać złożenia oświadczenia zwanego zapewnieniem spadkowym (składane jest ono pod rygorem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań). Więcej o zapewnieniu spadkowym przeczytasz poniżej.
Wniosek o stwierdzenie nabycia spadku – kiedy spadkobierca ma złożyć wniosek o stwierdzenie spadku? Postępowanie spadkowe krok po kroku!
Poniżej kilka słów o samym wniosku…
- KTO może go złożyć? Z wnioskiem do sądu o wydanie takiego postanowienia może wystąpić każdy, kto ma w tym interes prawny. Będą to przede wszystkim sami spadkobiercy, ale również spadkobiercy, wierzyciele tych osób, czy nawet nabywca spadku bądź przedmiotu należącego do spadku.
- CO w nim zawrzeć? We wniosku kierowanym do sądu wnioskodawca powinien wskazać wszelkie znane mu okoliczności, które wpływają na ustalenie kręgu spadkobierców. Przykładowo, informacje o tym, kiedy zmarł spadkodawca, czy pozostawił po sobie testament, gdzie jest on przechowywany, informacje na temat znanych osób które mogą należeć do kręgu spadkobierców.
- KIEDY należy go złożyć? Taki wniosek teoretycznie można złożyć od razu po śmierci spadkodawcy. KC przewiduje jednak termin ograniczający możliwość wydania przez sąd postanowienia potwierdzającego nabycie spadku, o którym wspominałem wyżej, cytując art. 1026 KC. Natomiast musisz pamiętać, że nie ma tutaj żadnego terminu końcowego na złożenie takiego wniosku. Można zatem z owym wnioskiem wystąpić w każdym czasie.
- Jeden wniosek = jeden spadkobierca? Warto pamiętać też, że jednym wnioskiem można objąć stwierdzenie nabycia spadku po więcej niż jednej osobie.
Obecność uczestników w sądzie na rozprawie o stwierdzenie nabycia spadku
Sąd spadku w toku postępowania może odebrać tzw. zapewnienie spadkowe. Na czym ono dokładnie polega przeczytasz TUTAJ. Natomiast na ten moment tylko przypomnę, że musi ono być złożone osobiście przez spadkobiercę w sądzie. Co do zasady nie jest dozwolone posługiwanie się pełnomocnikiem czy dokumentami.
Jednakże, jeśli chodzi o praktyczną stronę, musisz wiedzieć, że zazwyczaj wystarcza, jeśli tylko jeden ze spadkobierców je złoży. To oznacza, że Twoja nieobecność na rozprawie, przy założeniu, że ktoś inny się pojawi, nie zatrzyma procesu sądowego.
Dotyczy to jednak tylko przypadków, gdzie nie ma niejasności co do uprawnionych do dziedziczenia lub istnienia testamentu. W razie pojawienia się sporu, zawsze zalecam osobiste stawienie się na rozprawie.
Postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku
Postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku kończy się wydaniem postanowienia stwierdzającego nabycie spadku. Gdy sąd uzyska już wszelkie niezbędne informacje, wydaje ww. postanowienie i wskazuje w nim:
- spadkodawcę,
- tytuł dziedziczenia (czyli czy spadkobiercy są spadkobiercami na podstawie testamentu czy przepisów ustawy),
- udziały przypadające poszczególnym spadkobiercom.
Natomiast warto dodać, że w tym postanowieniu nie znajdują się żadne informacje na temat zawartości spadku, również nie jest konieczna informacja dotycząca sposobu przyjęcia spadku. To postanowienie może obejmować też stwierdzenie nabycia spadku po większej liczbie osób.
Postanowienie sądu stwierdzające nabycie spadku ma charakter deklaratoryjny.
Potwierdza ono jedynie, że dana osoba została spadkobiercą. To orzeczenie nie kreuje zatem nowego stanu prawnego, tylko potwierdza stan istniejący.
Etap 3 postępowania spadkowego: Stwierdzenie nabycia spadku w sądzie i co dalej – czyli dział spadku
Kolejnym etapem postępowania spadkowego jest przeprowadzenie działu spadku. W uproszczeniu, dział spadku to proces, który ma na celu odpowiednie podzielenie majątku osoby zmarłej między jej spadkobierców. Jest to procedura konieczna w zasadzie tylko w sytuacji, gdy istnieje więcej niż jeden uprawniony do dziedziczenia.
Podział majątku spadkowego
Podział majątku spadkowego to proces, który wymaga więcej niż tylko formalnego stwierdzenia nabycia spadku. Stwierdzenie nabycia spadku lub akt poświadczenia dziedziczenia zasadniczo identyfikuje tylko spadkobierców i potwierdza ich prawa do dziedziczenia, ale nie określa, jak majątek powinien być podzielony między nich. To oznacza, że ww. dokumenty wskazują, kto jest spadkobiercą i jaki udział w spadku mu przypada, ale nie rozdzielają konkretnych składników majątku.
Jak wygląda rozprawa o dział spadku? Jak przebiega postępowanie spadkowe w tym zakresie?
Rozprawa o dział spadku odbywa się w sądzie i jest procedurą, której celem jest dokładne określenie, kto i jaką część majątku zmarłego otrzyma. To, czy rozprawa jest potrzebna, zależy od liczby spadkobierców i ich wzajemnych stosunków:
- Jeśli istnieje tylko jeden spadkobierca, rozprawa sądowa jest zwykle niepotrzebna. Wystarczy stwierdzenie nabycia spadku, które potwierdza jego prawa do całości majątku.
- Gdy spadkobierców jest więcej, niezbędne jest ustalenie szczegółów, jak majątek ma być podzielony, co często wymaga decyzji sądu, zwłaszcza gdy spadkobiercy nie mogą dojść do porozumienia.
Postępowanie spadkowe rozpoczyna się od zgromadzenia dokumentacji potrzebnej do ustalenia składu i wartości majątku spadkowego. Sąd analizuje wszystkie elementy majątku – od nieruchomości po wartości ruchome, jak pieniądze czy wartościowe przedmioty.
- Zgromadzenie dokumentów – na początku sąd zbiera wszystkie niezbędne dokumenty, które mogą potwierdzić prawa spadkobierców oraz wartość majątku spadkowego.
- Ustalenie składu majątku – następnie sąd ustala, co dokładnie wchodzi w skład spadku. Dział spadku nie dotyczy jego całości – obejmuje on wyłącznie aktywa.
- Rozdzielenie majątku – w oparciu o te ustalenia, sąd (jeśli osoby dziedziczące nie mogą dojść do porozumienia) dzieli majątek między spadkobierców.
Jeśli chcesz wiedzieć więcej o dziale spadku, odsyłam Cię do tego artykułu – opisałem tam wszystko, co musisz wiedzieć na ten temat: Podziel majątek spadkowy! Dział spadku – w sądzie i w umowie.
Sądowe postępowanie spadkowe nie zawsze jest konieczne! Spadek u notariusza krok po kroku – notarialny akt poświadczenia dziedziczenia.
Zdobycie aktu poświadczenia dziedziczenia u notariusza stanowi alternatywę dla sądowego postępowania spadkowego. Oferuje szybszą i często prostszą ścieżkę do stwierdzenia praw do spadku. Procedura ta, regulowana przez przepisy prawa o notariacie, może być przeprowadzana przez każdego notariusza w Polsce, bez ograniczeń miejscowych.
Etapy procedury u notariusza – notarialne postępowanie spadkowe
- Protokół dziedziczenia: Pierwszym krokiem jest sporządzenie przez notariusza protokołu dziedziczenia. Protokół ten zawiera wszystkie kluczowe informacje wpływające na określenie kręgu spadkobierców. Zawiera dane o znanych testamentach, spadkobiercach ustawowych, obywatelstwie spadkodawcy, jego ostatnim miejscu pobytu oraz oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Wszelkie dodatkowe dokumenty, takie jak akt zgonu czy orzeczenia o niegodności, są dołączane jako załączniki.
- Sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia: Po zebraniu potrzebnych informacji i dokumentów, notariusz przystępuje do drugiego etapu – sporządzenia właściwego aktu poświadczenia dziedziczenia. Ten dokument formalnie potwierdza, kto jest spadkobiercą i jaki udział w spadku mu przysługuje. Przepisy szczegółowo regulują, co powinno się znaleźć w akcie, aby był on pełnoprawnym dokumentem.
- Rejestracja aktu w Rejestrze Spadkowym: Ostatnim krokiem jest zarejestrowanie sporządzonego aktu w odpowiednim rejestrze spadkowym. Wpis do rejestru ma charakter konstytutywny. To oznacza, że akt poświadczenia dziedziczenia zaczyna pełnoprawnie obowiązywać i wywoływać skutki prawne dopiero od momentu jego rejestracji.
Ograniczenia a postępowanie spadkowe u notariusza
Notariusz może wydać akt poświadczenia dziedziczenia pod warunkiem, że:
- spadkodawca miał polskie obywatelstwo lub jego ostatnie miejsce zwykłego pobytu było w Polsce oraz
- tylko wtedy, jeżeli nie ma wątpliwości co do składu spadkobierców lub ważności testamentu.
Konieczna jest też obecność wszystkich zainteresowanych w sporządzaniu tego aktu poświadczenia dziedziczenia.